Ngày nay, việc kết hợp sơn mài cùng những nguyên liệu khác đã tạo nên sự đa dạng về chủng
loại sản phẩm.
Bên cạnh các sản phẩm sơn mài có phôi gỗ, hình thức sử dụng phôi gốm, phôi MDF (Cót ván ép)… đã tạo
ra nhiều sản phẩm sơn mài độc đáo, dần khẳng định vị thế thương hiệu Sơn mài Việt Nam trên thị trường
thủ công mỹ nghệ quốc tế.
1. Nguyên liệu thô: Một sản phẩm sơn mài được kết tạo từ những nguyên liệu chính sau:
+ Sơn: được tạo từ cây sơn, dầu trẩu, dầu trám, nhựa thông và nhựa dó…
+ Màu: sơn mài cổ truyền dùng 2 màu cơ bản là cánh gián đen và đỏ, loại màu chế từ khoáng chất vô
cơ (son) nên không bị phân huỷ trước ánh sáng và thời gian.
+ Các sản phẩm từ vàng như vàng thếp… và các sản phẩm từ bạc như bạc thếp, bạc dán, bạc xay, bạc
dầm…
+ Các vật liệu khác: vỏ trứng, vỏ trai, vỏ ốc, bột điệp…
+ Ngày nay, người ta đã chế tạo thành công các loại sơn công nghiệp có thể thay thế các loại sơn
mài cổ truyền do có nhiều ưu điểm, nhất là dễ dàng trong sản xuất tranh và màu sắc thì vô cùng phong
phú.
2. Sản xuất:
Có thể nói công nghệ sơn mài chỉ có nguyên lý chung nhưng khác biệt trong kinh nghiệm, kỹ thuật
của từng cá nhân. Kỹ thuật làm tranh khác với làm tượng, lại khác với trang trí đồ vật, sơn phủ hoàng
kim… Có thể chia làm một số công đoạn chính sau: bó hom vóc, trang trí, mài và đánh bóng.
2.1 Bó hom vóc:
Đây là công đoạn bó cốt gỗ (đồ vật cần sơn).
– Dùng đất phù sa (có thể dùng bột đá) trộn sơn ta giã nhuyễn cùng giấy bản rồi hom, chít các vết
rạn nứt của tấm gỗ. Mỗi lớp sơn lại lót một lớp giấy (hoặc vải màn) sau đó còn phải đục mộng mang
cá để cài và gắn sơn cho các nẹp gỗ ngang ở sau tấm vóc (ván gỗ) để chống vết rạn xé dọc tấm vải.
Sau đó để gỗ khô kiệt mới hom sơn kín cả mặt trước, mặt sau. Công đoạn này nhằm bảo vệ tấm vóc không
thể thấm nước, không bị mối mọt, không phụ thuộc môi trường làm gỗ co ngót.
2.2 Trang trí:
– Khi có được tấm vóc nói trên (hoặc các mô hình chạm khác bình hoa, các bộ đồ khác), người chế
các món đồ phải làm các công đoạn gắn, dán các chất liệu tạo màu cho tác phẩm trước tiên như: vỏ
trứng, mảnh xà cừ, vàng, bạc…sau đó phủ sơn rồi lại mài phẳng, tiếp đến dùng màu. Với kỹ thuật sơn
phủ tượng và đồ nội thất như: hương án, hoành phi, câu đối… người thợ phải làm trong phòng kín và
quây màn xung quanh để tránh gió thổi các nguyên liệu: quỳ vàng, quỳ bạc, tránh bụi bám vào nước
sơn còn ướt.
2.3 Mài và đánh bóng:
– Vì dầu bóng đã pha màu để vẽ nên độ bóng chìm trong cốt màu tạo thành độ sâu thẳm của sản phẩm
do đó sau mỗi lần vẽ phải mài. Người xưa sử dụng lá chuối khô làm giấy nháp. Đến nay, nguyên tắc
đánh bóng sản phẩm lần cuối chưa có gì thay thế phương pháp thủ công vì loại tranh này không được
phép phủ dầu bóng. Đó chính là điểm độc đáo của sơn mài. Sự thành công của một tranh sơn mài nói
riêng và sản phẩm sơn mài nói chung phụ thuộc rất lớn vào công đoạn sau cùng. Có một số thứ để mài
và đánh bóng như: than củi xoan nghiền nhỏ, tóc rối, đá gan gà v.v..
Hiện nay, tranh sơn mài sử dụng nguyên liệu là sơn Nhật, sơn 2k được dùng khá phổ biến. Sự thật
không thể phủ nhận là, cho đến nay nghệ thuật sơn mài Việt Nam đã có những cách tân đáng kể. Thông
qua sự thể nghiệm, tìm tòi, các nghệ nhân trẻ đã ít nhiều làm cho bộ mặt hội họa sơn mài truyền thống
có nhiều nét mới, đa dạng, độc đáo hơn! Sự sáng tạo đầu tiên mà những người ít am hiểu hội họa nhất
cũng rất dễ dàng nhận thấy, đó là bên cạnh cái sắc lóng lánh của vàng bạc, cái sắc đỏ tươi tắn của
son và sắc đen quyến rũ của sơn ta, người ta còn thấy những sắc tím, sắc xanh, sắc hồng… khiến cho
tranh sơn mài mất hẳn sự đơn điệu, nhàm chán về màu sắc. Rồi để tranh sơn mài có sức sống và mềm
mại hơn, đồng thời tránh được sự cong vênh do thời gian và điều kiện khí hậu thời tiết, có nghệ nhân
đã nghĩ ra cách thay thế những tấm vóc đen bóng với vẻ đẹp thô cứng, góc cạnh bằng những quả bầu
khô hay những tấm đá đen. Sự sáng tạo độc đáo này đã mang đến cho bức tranh sơn mài sự sống động
và thanh thoát. Những cách tân, sáng tạo đã mang lại cách biểu đạt phong phú hơn cho chất liệu sơn
mài… đương đại…
SƠN MÀI TRÊN GỖ TỰ NHIÊN
Sơn mài trên gỗ tự nhiên là một cách tân đáng kể so với sơn mài truyền thống cụ thể. Như đã
nói ở trên
sơn mài truyên thống dùng cốt liệu bằng bó hom,trang trí bằng cẩn ốc,vàng ,bạc và sơn màu v..v.thì
sơn mài trên gỗ tự nhiên dụng cốt liệu hoàn toàn bằng gỗ tự nhiên có vân đẹp và quí hiếm .trước kia
khi chưa áp dụng sơn mài thì các làng nghề truyền thống thường sơn lên sản phẩn bằng cách đánh vec
li.sau đó sơn pu du nhập vào nước ta thì các làng nghề áp dụng phổ biến.tuy nhiên khi dùng sơn pu
lên những sản phẩn có những vân tự nhiên đẹp thị bị lỗi những vân không nổi được làm cho san phẩm
gỗ bị mất giá trị đi rất nhiều.sau một thí gian dài nghiên cứu tìm hiểu công ty minh quang đã áp
dụng qui trình sơn mài truyền thống vào làm trên gỗ tự nhiên và đã có được những thành công ngoài
mong đợi.
Các bước làm sơn mài trên gỗ tự nhiên.
+ Xử lý bề măt gỗ bề mặt phẳng đẹp bằng loại keo trong chuyên dụng.
+ Lót chống thấm làm cho gỗ cứng lại,ít co ngót và không thấm nước.
+ Bả ghim điền đầy bề mặt gỗ.
+ Chà nhám sạch láng bề mặt.
+ Sơn Lót lớp một.trám trét mài láng.
+ Sơn Lót lớp hai.trám trét mài láng.
+ Sơn bóng trong dùng bóng chặn sơn lót.trám trét mài láng.
+ Sơn bóng trong hai.trám trét mài láng.
+ Xử lý màu vân gỗ bị lỗi.
+ Sơn bóng trong ba.trám trét mài láng.
+ Sơn bóng trong bốn.hoàn thiên.
+ Mài nước ba lượt bằng ba kích cỡ nhám khác nhau.
+ Đánh bóng bề mặt bằng máy đánh bát.
Trên đây là các bước để làm sơn mài trên gỗ tự nhiên. Để làm ra được sản phẩm đẹp đòi hỏi người
thợ phải làm tỷ mỷ tất cả các khâu.đặc biệt là khâu mài nhám nước và đánh bóng. Sự khác biệt sản
phẩm của sơn mài và sơn pu thông thường.sơn mài tạo ra bề mặt láng mịn như kính,độ bóng có chiều
sâu do đó cá vân gỗ có chiều sâu tạo ra sản phẩm rất đẹp.
